De meeste mensen zijn het er inmiddels over eens dat groen goed is voor de gezondheid en de veerkracht. Het vergroenen van stedelijke gebieden en het verbinden ervan met water, oftewel ‘blauwe’ gebieden, staat in de meeste dorpen en steden hoog op de agenda. Toch is zelfs deze schijnbaar vanzelfsprekende kwestie niet zonder tegenstrijdigheden, zegt URBACT-programma-expert Iván Tosics. In dit artikel kijkt hij verder dan ‘groen is goed’ en vindt hij een genuanceerder beeld.
Groene plekken in steden kunnen gezondheid en geluk enorm verbeteren. Met één kanttekening: groen is niet altijd goed voor iedereen.
Er is vaak gezegd dat in Covid-tijden de vraag naar buitenactiviteiten dramatisch groeide. Dit leidde tot een duidelijke toename van het gebruik van parken en buitenruimtes. We hebben dit allemaal gezien in onze steden in Europa. Dit gebeurde echter niet noodzakelijkerwijs overal ter wereld in dezelfde mate. Er is een interessante website, gebaseerd op gegevens van Google, die laat zien hoe het aantal bezoekers van parken en buitenruimtes is veranderd ten opzichte van de geselecteerde referentieperiode, januari 2020. Hoewel het niet eenvoudig is om de gegevens te interpreteren vanwege factoren als seizoensverschillen tussen Noord en Zuid, kunnen we veronderstellen dat groene gebieden in Europa en het mondiale Noorden gemakkelijker aan de toename van de vraag konden voldoen, omdat ze over het algemeen veiliger en beter onderhouden waren dan die in veel delen van het mondiale Zuiden.
Er zijn veel goede samenvattingen over de directe, laagdrempelige interventies van steden als reactie op Covid (zie bijvoorbeeld het artikel over tijdelijke interventies in het gebruik van de openbare ruimte), zoals het afsluiten van straten en het aanleggen van pop-upfietspaden, of het stimuleren van straatspel. De belangrijkste vragen die in dit artikel worden besproken zijn: welke soorten tactische interventies op het gebied van vergroening zijn waarneembaar? En hoe kunnen deze worden omgezet in strategische programma's voor de lange termijn, waarbij potentiële valkuilen worden vermeden?
Veel mensen denken dat alle vergroeningsinspanningen goed zijn voor het welzijn van burgers in het algemeen, en hun gezondheid in het bijzonder. Het is echter noodzakelijk om verder te gaan dan dit cliché en
te begrijpen welke verschillende manieren er zijn om de vergroening van steden te implementeren
oog te hebben voor de inspanningen om synergie te bereiken met andere aspecten van duurzame en veerkrachtige ontwikkeling, en de aandacht te vestigen op mogelijke ongewenste externe effecten van vergroeningsprojecten, waarvan de belangrijkste de potentiële toename van sociaal-ruimtelijke differentiatie door gentrificatie is.
Groene ruimte: types en voordelen
Owen Douglas, van de Eastern and Midland Regional Assembly in Ierland, somde de voordelen van groene ruimten op in zijn presentatie op de URBACT Health&Greenspace Academy in december 2020. Deze omvatten: het mogelijk maken van fysieke activiteiten; het verbeteren van het mentale welzijn; het ondersteunen van sociale interacties en het verminderen van de risico's van luchtverontreiniging en extreme weersomstandigheden.
Groene infrastructuurplanning kan veel doen om het stressvolle stadsleven in compacte steden te verminderen (met strategisch geplande netwerken van natuurlijke en semi-natuurlijke gebieden) en het creëren van nieuwe groene en ‘blauwe’ ruimten (watergebieden). Om dat te bereiken moet de groene infrastructuurplanning leiden tot multifunctioneel groen; het moet een diversiteit aan groene elementen omvatten, zoals grote natuurgebieden als knooppunten; bossen en parken als groene percelen; kleinere particuliere tuinen, speeltuinen, bermgroen of groene daken als losse elementen; corridors die de hubs, percelen en elementen verbinden; en ten slotte landgebruiksbuffers, als overgangsgebieden, die dichte stedelijke ruimten scheiden van de buitenwijken.
In een andere presentatie op de URBACT Health&Greenspace Academy van december 2020 somde Eduarda Marques da Costa, van de Universiteit van Londen, verschillende soorten groenruimte-interventies op, van de overkoepelende ontwikkeling van nieuwe wijken tot de regeneratie van woonwijken en brownfieldgebieden (voormalige industriële gebieden), inclusief kleinschalige verbeteringen van de openbare ruimte en steun voor stadstuinieren.
Voorbeelden van innovatieve vergroening
Barcelona, Parc de les Glories (foto Iván Tosics, november 2021)
Laten we nu een paar voorbeelden bekijken van de verschillende soorten vergroeningsinterventies en hun potentiële gevolgen.
Bepaalde Europese steden hebben grote projecten van strategisch belang uitgevoerd om de duurzaamheid en veerkracht te verbeteren.
Barcelona (ES) is een uitstekend voorbeeld van de inspanningen om de dichtbebouwde stad opnieuw te vergroenen. Één van de toonaangevende projecten is de wederopbouw van de Plaça de les Glòries Catalanes: naast de sloop van de verhoogde rotonde voor auto's en de bouw van een nieuw hogesnelheidstreinstation wordt er onder het motto van renaturalisatie een groot nieuw park aangelegd.
Utrecht (NL) heeft herkanalisatie tot de kern van haar stadsontwikkelingsstrategie gemaakt. Veertig jaar na de historische fout om de gracht die de oude binnenstad van Utrecht omsloot om te bouwen tot een zesbaanssnelweg, heeft de stad in 2020 de gracht weer hersteld. Het herstel van de waterweg stond centraal in het referendum van 2002, waarin bewoners stemden voor een masterplan voor de binnenstad met als doel wegen te vervangen door water. Met de heropening van de Catharijnesingel is de Utrechtse binnenstad weer omringd door water en groen, in plaats van asfalt en autoverkeer.
Parijs (FR) heeft grote veranderingen ondergaan sinds de verkiezing van burgemeester Anne Hidalgo in 2014. Een van de belangrijkste veranderingen naar een duurzame stedelijke ontwikkeling is het permanent autovrij maken van wegen langs de rivier de Seine en bepaalde kanalen, wat de toegang tot gebieden aan het water veel gemakkelijker maakt.
Een andere route naar meer duurzaamheid is het renoveren, verlevendigen en verbeteren van de veiligheid van bestaande groene gebieden. Een goed voorbeeld hiervan is het geval van Bryant Park in New York (VS). Dit was een van de no-go-gebieden van de stad en kreeg in de jaren zeventig de bijnaam 'Needle Park' vanwege het grote aantal drugsverslaafden. De veranderingen begonnen in 1988 met een uitgebreide renovatie van het park, inclusief radicale fysieke herstructurering van het gebied, het aantrekkelijk, transparant en levendig maken van de groene ruimte, het vrijmaken van ruimtes om licht binnen te laten, het plaatsen van veel verplaatsbare stoelen en het creëren van koffietentjes. Het park is getransformeerd van een onveilige plek naar een heerlijke ruimte.
Breda, Valkenberg Park – foto: RalfR
Een soortgelijk verhaal is het herontwerp van het Valkenbergpark in Breda (NL) om de veiligheid te verbeteren, gepresenteerd op de URBACT Health&Greenspace Academy in oktober 2021 door David Louwerse, projectmanager gemeente Tilburg.
De meest voorkomende vergroeningsinterventies in Europese steden zijn kleinere interventies, zoals het aanleggen van stadstuinen of het vergroenen van straten en daken. Een artikel van Tamás Kállay, hoofdexpert van het URBACT Health&Greenspace-netwerk, geeft een goed overzicht van dergelijke initiatieven. Hij noemt Tartu (EE), waar “weidebloembakken op de weg werden geplaatst. Er werd een strandbar geopend en het straatgedeelte bood ook onderdak aan een leeszaal buiten, een markt, picknicktafels, een openluchtbioscoop en diverse programma's”. Een ander voorbeeld uit het Health&Greenspace-netwerk is Poznań (PL), waar “als onderdeel van een proefactiviteit natuurlijke speeltuinen werden gecreëerd op de binnenplaatsen van verschillende kleuterscholen die direct contact met de natuur bieden en creatief spel ondersteunen.”
Dergelijke voorbeelden tonen aan dat “… kleine interventies in de groene ruimte, zowel fysieke veranderingen als sociale activiteiten, een enorme verandering teweeg kunnen brengen en kunnen leiden tot grotere acties die positieve gezondheidsresultaten bevorderen.” Deze conclusie wordt verder ondersteund door een ander URBACT-artikel, waarin wordt gepleit voor hetbelang van lopen[https://urbact.eu/whats-new/stories/covid-walks], niet alleen in winkelstraten, maar in alle buurten – inclusief ‘consumptievrije’ gebieden.
Naast punctuele interventies streven veel steden naar een eerlijke verdeling van groen over de hele stad en het verbinden van groene gebieden in netwerken. Poznań is een goed voorbeeld van dit laatste, met als doel de groene gordel rond de stad te beschermen tegen vastgoedontwikkeling en stadsuitbreiding, terwijl ook de bosbedekking binnen de stadsgrenzen wordt vergroot en bestaande parken en groene ruimten worden behouden en verbeterd.
Het veranderen van de mentaliteit van mensen en het reorganiseren van de structuur van het lokale bestuur
Hegyvidék, district 12 van Boedapest, hoofdpartner van Health&Greenspace, biedt innovatieve voorbeelden van openbare ruimten die worden verbeterd en een toename zien in het gebruik van de ruimten dankzij nieuwe ideeën, anders dan concrete fysieke vergroeningsinterventies. Om de mentaliteit van mensen te veranderen, heeft de “…gemeente ‘groen voorschrijven’ geïdentificeerd als een geschikt instrument om hartrevalidatie te koppelen aan het Active Hegyvidék-programma. ‘Groen voorschrijven’ is een schriftelijk advies van een zorgverlener aan een patiënt om deel te nemen aan een natuurgerichte activiteit.”
Hegyvidék is ook een pionier in de institutionele herstructurering van de gemeente, waarbij een zogenoemd Groen kantoor wordt gecreëerd. Veranderingen kunnen ook worden bereikt zonder de gemeente te reorganiseren. Het URBACT-netwerk UrbSecurity presenteert bijvoorbeeld een stedenbouwkundig spel waarin de gemeentelijke technici van Leiria stapsgewijs nieuwe benaderingen ontwikkelen om de veiligheid van de openbare ruimte in de stad te vergroten. Ook steden kunnen nudgingtechnieken inzetten om gedrag te beïnvloeden, zoals blijkt uit meerdere publicaties van Pieter Raymaekers (Leuven).
De positieve effecten van vergroening en hun link met stadsplanning
Een ander URBACT-netwerk, Healthy Cities, richt zich op het systematisch opnemen van gezondheidsoverwegingen in de stadsplanning. Om dit gemakkelijker te maken is een nieuwe tool ontwikkeld, waarmee gebruikers snel de gezondheidsimpact van hun hele stadsplan kunnen beoordelen en kunnen zien hoe kleine aanpassingen een groot verschil kunnen maken in de levens van de lokale bevolking. Deze Healthy Cities Generator is een praktische planningstool, ontworpen om bruikbare indicatoren te bieden aan iedereen die gezondheid in de planning wil integreren. Het is gebaseerd op een systematische studie van wetenschappelijke peer-reviewed publicaties die stedelijke determinanten en hun impact op de gezondheid met elkaar in verband brengen. Op basis hiervan berekent de tool automatisch de gezondheidseffecten van stadsplanningsacties.
De integratie van groene overwegingen in de planning kan het beste worden bereikt door de toegang tot groene gebieden op grootstedelijk niveau te reguleren – dit bleek tijdens de Covid-pandemie zeer nuttig te zijn in die stedelijke gebieden waar de grootstedelijke coördinatie sterk genoeg was.
Ondanks goede bedoelingen kunnen vergroeningsinterventies ook negatieve effecten hebben als ze niet op een geïntegreerde manier worden toegepast; als ze geen synergieën met andere aspecten van de ontwikkeling vormen.
Vergroening gaat doorgaans goed samen met duurzame stedelijke mobiliteitsinterventies. Bij het vernieuwen van de openbare ruimte kunnen gebieden die niet toegankelijk zijn voor auto’s plaatsmaken voor groene elementen, zoals het veranderen van snelwegen in stadsboulevards met bomen, het verkeersvrij maken van straten en het veranderen van parkeerplaatsen in ‘parkjes’ met verplaatsbare plantenpotten. Als grote groene ontwikkelingen zich echter concentreren in perifere gebieden van steden die moeilijk bereikbaar zijn met het openbaar vervoer, kunnen ze gemakkelijk leiden tot een toename van het autogebruik. In bredere zin is dit een gevaar bij alle groene ontwikkelingen die grote ruimtelijke onevenwichtigheden in steden veroorzaken; dat wil zeggen nieuwe groene gebieden ver weg van veel bewoners die er graag gebruik van zouden willen maken.
Als het op de juiste manier wordt beheerd, kan vergroening zeer belangrijke sociale voordelen hebben: het is een goed instrument om kansarme groepen beter bij de samenleving te betrekken. Vergroening kan de sociale betrokkenheid van ouderen en schoolkinderen bevorderen (zie bijvoorbeeld het OASIS-project), waarbij schoolpleinen worden omgebouwd tot groene koeleilanden in Parijs. Toch schuilt het grootste gevaar van vergroeningsinterventies in de negatieve sociale gevolgen ervan, via het gentrificatieproces.
Gentrificatie kan verschillende vormen aannemen. De directe vorm is de regeneratie van sociaal betwiste gebieden tot hoogwaardige wijken. Als er geen parallelle inspanningen worden gedaan om kansarme groepen te ondersteunen, zal het resultaat sociaal onaanvaardbaar zijn: het verdrijven van kansarme sociale groepen naar andere delen van de stad. Dit proces is beschreven in een eerder artikel over het geval van Teleki tér, Boedapest (HU), waarbij ik deze eenzijdige, gentrificerende regeneratie vergeleek met de meer geïntegreerde aanpak die werd gebruikt in het geval van het Helmholtzplein, Berlijn (DE). Dit laatste voorbeeld ligt, dankzij de voortdurende sociale bijstand, veel dichter bij de door URBACT ondersteunde geïntegreerde aanpak, ondanks het feit dat participatieve planning ook in het geval van Boedapest werd toegepast.
Boedapest
Telekiplein met hekken eromheen
Foto: www.hvg.hu
Berlijn
Helmholtzplein, 2015 - Foto: Imre Pákozdi
Foto: Imre Pákozdi
Een meer gebruikelijke en minder directe vorm van gentrificatie vindt plaats door de stijging van de waarde van onroerend goed en de huurprijzen in gebieden waar de levenskwaliteit verbetert (bijvoorbeeld als gevolg van groene interventies), wat leidt tot de geleidelijke uitverhuizing van mensen met een lagere sociaaleconomische status. Dit bekende marktmechanisme kan onder controle worden gehouden met publieke regelgeving op het gebied van huurprijzen, huurtoeslagen en/of het in stand houden van een substantieel deel van de sociale woningen. Helaas worden dergelijke overheidsinterventies om gentrificatie onder controle te houden zelden toegepast (of zelfs maar overwogen) in combinatie met stedelijke vergroening.
Vergroening is een essentiële vorm van milieu-interventie. Het beginsel van geïntegreerde ontwikkeling vereist een zeker evenwicht tussen de economische, ecologische en sociale aspecten van de ontwikkeling. Dit is echter niet eenvoudig te bereiken, zelfs niet in gevallen van grote vastberadenheid om het evenwicht te bewaren. De vergelijking van twee Europese steden, die nieuwe ecologische gebieden ontwikkelen, illustreert de problemen en laat zien hoe een al te sterke nadruk op hoge milieunormen zou kunnen leiden tot de verslechtering van sociale doelstellingen, als de publieke middelen beperkt zijn. Als vergroenende aspecten de voorkeur krijgen boven sociale beschermingsaspecten, is het resultaat opnieuw gentrificatie, ook al was dat niet de inzet van de politici.
Wenen
Aspern Seestadt, 2018. Foto: Iván Tosics
Stockholm
Hammarby Sjöstad, 2006. Foto: Iván Tosics
Dit artikel wilde laten zien dat vergroening een deel van stedelijke ontwikkeling is met doorgaans veel voordelen. Bij het plannen van groen beleid en groene interventies moet echter rekening worden gehouden met bepaalde dilemma's en potentiële valkuilen. Met zorgvuldige procedures, inclusief groene infrastructuurplanning als onderdeel van een geïntegreerde visie, en het meten van de groene en sociale resultaten van alle investeringen, kunnen deze valkuilen worden vermeden.
Ingezonden door Ivan Tosics op 30/03/2022
